Ngerteni Luwih Cedhak Tembang Macapat

      Halo para kanca! Sugeng rawuh ing Malka Merdeka.

     Ayo diwiwiti pasinaon dina iki kanthi ndedonga, mugo-mugo ilmu sing awake dhewe entuk bisa migunani. Amin...

     Piye kabare kabeh dina iki? Muga-muga kabeh padha sehat lan semangat kanggo sinau. Ayo digawe suasana sinau sing nyenengake supaya awake dhewe kabeh bisa seneng ing dina iki.

     Sadurunge miwiti pasinaon luwih adoh, Pak Vicky arep takon, coba delengen tembang macapat ing ndhuwur !!!

Apa sing kok ngerteni babagan tembang macapat ?

Termasuk jenis tembang apa, tembang macapat ing ndhuwur ?

     Tembang macapat iku ora mung lagu, nanging uga ngandhut nilai-nilai luhur sing bisa diterapake ing urip saben dina. Sinau tembang macapat tegese awake dhewe melu nglestarekake warisan budaya Jawa sing adi luhung. 

     Tembang macapat yaiku puisi tradisional Jawa sing kaiket deneng metrum utawa tata aturan sing kudu ditaati yaiku guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Ewondene jenise tembang macapat kapirang dadi 11 jenis, yaiku Maskumambang, Mijil, Kinanthi, Sinom, Asmaradana, Gambuh, Dhandhanggula, Durma, Pangkur, Megatruh, lan Pocung. Miturut carane maca, tembang macapat iku kudu ditembangake utawa dinyanyekake nganggo titilaras gamelan Jawa pelog utawa slendro.

     Serat sing ditulis kanthi tembang macapat umume dumadi saka sawetara pupuh. Saben pupuh dumadi saka sawetara pada. Ing saben pada, bisa ditemokake guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu/swara.

     Saben jenis tembang nduweni karakter, makna lan watak sing beda-beda, sing bisa dideleng ing ngisor iki !

1. Maskumambang

     Tembang iki nggambarake fase urip sing paling awal, nalika isih ana ing alam ruh utawa ing kandhutan ibu. "Maskumambang" saka tembung "mas" (larang regane) lan "kumambang" (ngambang), nuduhake janin sing larang regane lan gumantung marang ibu. Kahanan janin sing "kumambang" nuduhake kelemahane lan butuh perlindungan. Watak tembang sing sedhih nggambarake kahanan janin sing rapuh. Tembang iki uga ngelingake asal usul manungsa sing prasaja lan rapuh, nuwuhake rasa syukur lan andhap asor. Watak sedhihe asring digunakake kanggo ngungkapake rasa duka, nanging ing balik kuwi ana makna sing jero babagan kaelokan wiwitane urip. Sakabehe, Maskumambang ngajak manungsa kanggo ngrenungake wiwitane urip sing kebak kerapuhan lan kaelokan, mulangake rasa syukur, katresnan, lan andhap asor kanggo urip kanthi wicaksana.

 

2. Mijil

     Tembang Mijil kuwi nggambarake wiwitane urip manungsa ing donya. Tembung "Mijil" tegese "metu" utawa "lair", nggambarake proses kelairane manungsa. Manungsa sing lagi wae lair digambarake isih suci banget, lemah, lan butuh perlindungan. Tembang iki dadi lambang wiwitane kisah perjalanan urip manungsa, nggambarake keterbukaan menehi pitutur lan babagan asmara. Watake kebak pitutur lan katresnan, nggambarake perlune perlindungan lan bimbingan ing wiwitane urip. Manungsa sing lagi lair gumantung banget marang wong-wong ing sakiwa tengene kanggo urip lan berkembang. Tembang iki ngelingake manungsa babagan pentinge katresnan lan perhatian ing wiwitane urip. Tembang Mijil uga minangka pangeling-eling kanggo manungsa babagan wiwitane uripe ing donya, nuwuhake rasa syukur lan kesadaran babagan pentinge ngajeni urip. Watake luwes lan kebak katresnan, asring digunakake kanggo ngungkapake rasa tresna, pangarep-arep, utawa pitutur. 

 

3. Kinanthi

     Tembang Kinanthi kuwi nggambarake wektu nalika manungsa butuh tuntunan lan bimbingan, kaya bocah cilik sing lagi sinau mlaku. Tembang iki sering digunakake kanggo menehi ajaran lan pitutur marang generasi enom, kanggo mbentuk karakter lan moral sing apik. Watake kebak rasa tresna, sabar, lan bijaksana, kaya wong tuwa sing nuntun anake. Tembang Kinanthi uga nduweni watak sing tenang lan nentremake, cocok kanggo suasana sing khidmat. Intine, tembang iki ngelingake pentinge bimbingan ing proses pertumbuhan manungsa.

4. Sinom

     Tembang Sinom kuwi nggambarake fase uripé manungsa pas isih enom, masa pertumbuhan lan perkembangan. Iki wektu nalika wong enom lagi goleki jati dirine, sinau babagan urip, lan nampa pitutur kanggo dadi pribadi sing apik. Watake ramah, sabar, lan kebak tresna, sering digunakake kanggo menehi nasihat lan mbimbing generasi muda. Tembang iki nggambarake semangat lan pangarep-arep sing ana ing masa enom, ngajak wong enom kanggo nggunakake potensi kanthi apik.

 

5. Asmaradana

     Tembang Asmaradana kuwi nggambarake rasa tresna lan kasih sayang sing jero, kaya dene geni asmara sing murub ing ati. Watake romantis, kebak perasaan, lan sok-sok melankolis. Tembang iki sering digunakake kanggo ngungkapake rasa kangen, sedhih, utawa seneng sing ana gandheng cenenge karo tresna, uga nggambarake lelakon urip nalika wong lagi nggolek lan ngrasakake tresna karo pasangane.

 

6. Gambuh

     Tembang Gambuh kuwi nggambarake pentingé urip sing selaras lan imbang. Tembang iki sering digunakake kanggo menehi ajaran babagan urip bebrayan, kaya ta paseduluran, toleransi, lan gotong royong, uga pitutur kawicaksanan nalika njupuk keputusan lan njalin hubungan antarane manungsa. Wataké lugas, tegas, lan blak-blakan, nanging tetep ramah lan grapyak, dadi cocog kanggo kabeh kahanan. Tembang Gambuh ngelingaké awaké dhéwé supaya urip kanthi wicaksana, njaga hubungan sing apik karo wong liya, lan tansah ngutamaké nilai-nilai moral.

 

7. Dhandhanggula 

     Tembang Dhandhanggula asale saka tembung "gegadhangan" sing nduweni arti cita-cita utawa pangarep-arep, lan "gula" sing nduweni arti manis utawa endah. Dadi, Dhandhanggula bisa diartikake minangka pangarep-arep sing endah. Tembang iki biasane digunakake kanggo nggambarake swasana ati sing bungah, tentrem, lan kebak pangarep-arep. Uga digunakake kanggo nyampaikake ajaran-ajaran babagan urip sing ideal, kaya ta kerukunan, kabegjan, lan kawicaksanan.

     Tembang Dhandhanggula nduweni watak sing luwes, seneng, lan endah. Watak iki katon ing lirik-liriké sing isine ungkapan-ungkapan kabegjan, pangarep-arep, lan katresnan. Sanajan digandhengake karo kabegjan, tembang Dhandhanggula uga bisa digunakake kanggo ngungkapake perasaan-perasaan liyane sing jero, kaya ta kasusahan utawa kangen.

8. Durma

     Tembang Durma kuwi salah siji jinis tembang macapat sing nduweni watak keras, tegas, lan kebak gejolak nesu. Watake asring nggambarake swasana sing serius, kebak ancaman, utawa ketegangan. Ing konteks crita utawa karya sastra, tembang iki asring digunakake kanggo nggambarake kekerasan utawa perang, nesu utawa dendam, perintah keras utawa instruksi sing tegas, lan uga hawa nepsu kekuasaan utawa keserakahan. Tembang Durma asale saka tembung "darma," sing ing basa Jawa bisa tegese tugas, kewajiban, utawa uga bisa ngrujuk marang samubarang sing kudu dilakoni, sanajan ing swasana kepeksa utawa kebak ketegangan.

9. Pangkur

     Tembang Pangkur kuwi salah siji saka sewelas jinis tembang macapat ing budaya Jawa. Tembung "Pangkur" asale saka tembung "mungkur" sing tegese "mundur" utawa "ngedohi". Tembang Pangkur nggambarake fase urip manungsa nalika wiwit ngancik umur tuwa, ing ngendi manungsa dikarepake wiwit ngedohi bab-bab kadonyan lan luwih nyedhak marang Gusti.

Tembang Pangkur nduweni watak sing menehi pitutur, gagah lan semangat, tulus ati, lan spiritual. Tembang iki kerep digunakake kanggo menehi pitutur babagan urip, budi pekerti, lan spiritualitas. Ing tembang Pangkur uga dijelasake babagan sipat-sipat ala sing kudu diadohi manungsa, kayata durjana, murka, dengki, srei, dora, iren, dahwen, panasten, open, kumingsun, jail, methakil, mbesiwit, lunyu, genjah, nyumur gumuling, lan mbuntat ari.

10. Megatruh

     Megatruh iku salah siji istilah ing tembang macapat sing asalé saka basa Jawa, sing nduwèni makna pisah utawa perpisahan. Tembang macapat megatruh digunakake kanggo ngungkapaké rasa lara, kuciwa, utawa sedhih amarga pisah saka wong utawa kahanan sing disayangi. Biasane digunakake kanggo ngungkapake rasa lara utawa kuciwa, nanging uga bisa ngemot piwulang utawa nasehat urip. Tembang megatruh iki nduweni watak sing ngemu rasa sedhih lan kelara, nanging uga bisa dadi wadhah kanggo ngandharake rasa iba utawa pengampunan. Kahanan sing dicritakake ing tembang iki asring banget nyambung karo perasaan manungsa sing ora bisa dihindari, kaya rasa kecewa, sedhih, utawa kesulitan ing urip.

11. Pucung

     Tembang Pucung minangka salah siji tembang macapat sing irama lan cengkok-e luwih alus, nyenengake, lan ringan. Tembang iki asring dipigunakaké kanggo ngungkapake rasa syukur, kesyukuran, utawa kesenengan amarga ngatasi masalah utawa bisa ngrasakake kebahagiaan sawise ngalami kesulitan. Tembang pucung uga kadang-kadang digunakake ing acara syukuran utawa perayaan, sing maknane ngucapake rasa terima kasih marang Tuhan utawa alam semesta.

     Watak tembang pucung iku optimis, nyenengake, lan positif. Biasane, tembang iki ngandhut semangat kesenengan, ora kaya tembang-tembang macapat liyane kaya megatruh sing luwih kental karo kesedihan lan perpisahan. Pucung menehi nuansa sing luwih ringan, ngandhut rasa ketentreman batin, ngapresiasi kabecikan lan berkah sing wis diparingake.

 

     Ing ndhuwur wis disinggung sithik yen ta saben jenis tembang nduweni paugeran utawa tata aturan sing baku lan ora iso di owahi, yaiku: Guru gatra: Jumlah larik ing saben bait, Guru wilangan: Jumlah suku kata ing saben larik, lan Guru lagu: Swara vokal ing akhir saben larik.

     Coba delengen maneh tuladha tembang macapat ing ndhuwur dewe, yen didelok jenise tembang, tembang kasebut minangka jenis tembang macapat pucung kang nduweni metrum 4 baris saben pada (bait) (guru gatr  lari 1 ndueni 12 suku kata lan vokal U, larik 2 ndueni 6 suku kata vokal akiran A, larik 3 ndueni 8 suku kata vokal akir I , lan larik 4 ndueni 12 suku kata lan vokal akir A (guru wilangan lan guru lagu). Ringkese, metrum tembang macapat Pocung yaiku : 12u, 6a, 8i, lan 12a.

     Kanggo ngukur pemahamanmu bab tembang macapat, ayo padha gawe 10 kelompok hebat. Saben kelompok kudu nggoleki 1 conto tembang macapat lan paugerane (guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu). Sawise iku, saben kelompok kudu presentasi asil panelitiane ing ngarep kelas. Kelompok liyane bisa menehi pitakonan utawa tanggapan.

  ...........................

     Sawise awake dhewe bebarengan nyelami kaendahan struktur lan jinis-jinis tembang macapat, saiki wayahe awake dhewe mlaku luwih jero kanggo ngerteni makna filosofis sing ana ing kono.

     Ing pasinaon iki, awake dhewe wis ngerti 11 jinis tembang macapat, yaiku Maskumambang, Mijil, Sinom, Kinanthi, Asmaradana, Gambuh, Dhandhanggula, Durma, Pangkur, Megatruh, lan Pocung. Awake dhewe wis ngerti aturan metrum sing kalebu guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu saka saben jinis tembang. Liwat tugas kelompok, awake dhewe wis latihan nganalisis paugeran saka macem-macem conto tembang macapat.

     Sadurunge nerusake, ayo awake dhewe sedhela ngrenungake apa sing wis awake dhewe sinaoni. Apa ana bab-bab sing isih bingung? Apa sing paling narik kawigaten kanggo kowe? Tulisen pemikiranmu ing kolom komentar, ya!

     Ing pasinaon sabanjure, Awake dhewe bakal ngupas tuntas makna sing ana ing saben jinis tembang, kepiye tembang-tembang kasebut nggambarake tahapan urip manungsa, lan nilai-nilai luhur apa wae sing bisa awake dhewe petik. Awake dhewe bakal diskusi babagan kepiye makna filosofis tembang macapat isih relevan lan bisa diterapake ing urip awake dhewe saiki. Awake dhewe bakal nganalisis sawetara conto tembang macapat lan diskusi babagan makna sing ana ing kono.

     Muga-muga penjelasan iki bisa mbantu kowe ngerteni tembang macapat luwih apik. Tembang macapat iku warisan budaya Jawa sing larang banget. Ayo dilestarekake bareng-bareng!

      Ayo awake dhewe nyiapake diri kanggo njelajah donya makna filosofis tembang macapat. Ketemu maneh ing pasinaon sabanjure!

 

Salam Hangat,

[Pak Vicky]